जननेता मदन भण्डारीको विचारदेखि आजको संकटसम्म

-मनाेज भट्ट

कार्यकारी संक्षेप

नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलन कुनै एक चरणको राजनीतिक अभ्यास मात्र होइन, दक्षिण एसियाली राजनीतिक इतिहासमै फैलिएको एक दीर्घ, जटिल र बहुआयामिक संघर्षको कथा हो। निरंकुश राणा शासन र पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्धको भूमिगत प्रतिरोधदेखि बहुदलीय प्रजातन्त्रको स्थापना, गणतन्त्रको उदय र आज देखिएको गहिरो वैचारिक संकटसम्म आइपुग्दा यस आन्दोलनले अनेक प्रयोग, विभाजन र पुनःसंयोजनका कठोर अनुभवहरू भोगेको छ।

यस ऐतिहासिक यात्रामा मदन भण्डारीद्वारा प्रतिपादित ‘जनताको बहुदलीय जनवाद’ ले नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई निर्णायक मोड दियो। क्रान्ति र लोकतन्त्रबीचको पुरानो वैचारिक द्वन्द्वलाई चिर्दै यस अवधारणाले वाम आन्दोलनलाई बहुदलीय प्रतिस्पर्धा, जनमत र संसदीय अभ्याससँग जोड्ने नयाँ राजनीतिक मार्ग खोल्यो। यही वैचारिक आधारमा नेकपा एमालेको उदय सम्भव भयो, जसले वाम राजनीति मात्र होइन, समग्र नेपाली राज्यसत्ताको दिशा र चरित्रमा समेत गहिरो प्रभाव पार्यो ।

भूमिका

नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलन कुनै एक कालखण्ड, कुनै एक नेताको नाम वा कुनै निश्चित विचारधारासम्म सीमित छैन। यो आन्दोलन नेपाली समाजको वर्गीय संरचना, शक्ति–सन्तुलन, ग्रामीण–शहरी अन्तरविरोध तथा अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिक प्रवाहसँग घनिष्ठ रूपमा जोडिएको लामो, जटिल र बहुआयामिक यात्रा हो। निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्धको भूमिगत संघर्षदेखि बहुदलीय प्रतिस्पर्धा, सशस्त्र विद्रोह र गणतन्त्रको स्थापनासम्म आइपुग्दा यसले बारम्बार आफूलाई पुनःपरिभाषित गर्दै आएको छ ।

तेस्रो महाधिवेशनपछिको वैचारिक संकट

तेस्रो महाधिवेशनपछि नेकपाभित्र वैचारिक बहस तीव्र बन्यो । संसद पुनःस्थापनासम्बन्धी विवाद, सोभियत–चीन विभाजनको अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव र नेतृत्वबीचको असहमतिको कारण पार्टी विभाजनतर्फ उन्मुख भयो । यस चरणले एउटा स्पष्ट सन्देश दियो—वैचारिक स्पष्टता र साझा दृष्टिकोण बिना संगठनात्मक एकता दीर्घकालीन हुन सक्दैन।

क्रान्तिकारी युवा आन्दोलन र झापा विद्रोह

झापा विद्रोह नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनमा क्रान्तिकारी चेतनाको प्रतीकका रूपमा स्थापित भयो। यस आन्दोलनले युवा पुस्ताको साहस, वर्गसंघर्षप्रतिको दृढ प्रतिबद्धता र राज्यद्वारा गरिएको कठोर दमनका बाबजुद आन्दोलनलाई अगाडि बढाउने क्षमतालाई उजागर गर्यो । 

झापा विद्रोहकै ऐतिहासिक पृष्ठभूमिमा नेकपा मालेको उदय सम्भव भयो, जसले कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई नयाँ दिशा र पहिचान प्रदान ग¥यो। यसले नेतृत्व विकास, संगठन निर्माण र दीर्घकालीन राजनीतिक रणनीतिमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्यायो।

नेकपा माले र सांगठनिक विस्तार

पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्धको संघर्षमा नेकपा मालेले भूमिगत संगठन, वैचारिक प्रशिक्षण र जनआधारित आन्दोलनलाई एकसाथ अघि बढायो। जनमत संग्रह बहिष्कारको निर्णयले पार्टीको स्पष्ट राजनीतिक दृष्टिकोण उजागर गर्‍यो।

यी अनुभवहरूले पार्टीलाई मात्र होइन, समग्र नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई लोकतान्त्रिक रूपान्तरणतर्फ उन्मुख गरायो। संगठनात्मक अनुशासन, जनसम्पर्क र वैचारिक स्पष्टताले नेकपा मालेलाई दीर्घकालीन संघर्षका लागि सक्षम बनायो।

मदन भण्डारी र जनताको बहुदलीय जनवाद

मदन भण्डारी नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनका एक प्रमुख वैचारिक चिन्तक थिए। उनले प्रतिपादन गरेको जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज) ले कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई बहुदलीय प्रतिस्पर्धा, संवैधानिक शासन र जनताको सार्वभौमिक अधिकारसँग जोड्यो।

यो अवधारणा कुनै विदेशी मोडेलको नक्कल होइन, नेपाली समाजको वस्तुगत यथार्थमा आधारित मौलिक प्रयोग थियो। भण्डारीले वर्गसंघर्ष र लोकतन्त्र एकअर्काका विरोधी होइनन्, परिपूरक हुन् भन्ने मान्यतालाई सैद्धान्तिक रूपमा स्थापित गरे।

जनआन्दोलन २०४६ र एमालेको उदय

वि.सं. २०४६ को जनआन्दोलनपछि नेकपा माले र नेकपा माक्र्सवादीको एकताबाट नेकपा एमालेको गठन भयो। संसदीय राजनीति, जनआन्दोलन र संगठन निर्माणलाई सँगसँगै अघि बढाउने रणनीतिले एमालेलाई राष्ट्रिय राजनीतिमा निर्णायक शक्ति बनायो।

सत्ता अभ्यास, विभाजन र पुनःएकता

वि.सं. २०५० सालमा महासचिव मदन भण्डारीको आकस्मिक निधनले पार्टीलाई गम्भीर क्षति पु¥यायो। तर २०५१ को निर्वाचनमा एमाले पहिलो दलका रूपमा स्थापित भयो।
महाकाली सन्धि विवाद, आन्तरिक असहमति र २०५६ पछिको विभाजनले पार्टी कमजोर बनायो। तर २०५८ मा भएको पुनःएकताले आन्दोलनलाई नयाँ ऊर्जा प्रदान गर्यो ।

गणतन्त्र, वाम एकता र विघटन

२०६२÷६३ को जनआन्दोलनपछि कम्युनिष्ट आन्दोलनले ऐतिहासिक उचाइ हासिल गर्यो। २०७४ को वाम गठबन्धन र त्यसपछिको पार्टी एकता ठूलो राजनीतिक सम्भावना बोकेर आएको थियो।

तर वैचारिक एकरूपता, संगठनात्मक अनुशासन र सामूहिक नेतृत्वको अभावले यो एकता टिक्न सकेन, जसले आन्दोलनलाई आत्मसमीक्षाको गहिरो चरणमा पुर्यायो।

वर्तमान संकट र कम्युनिष्ट आन्दोलनका कमजोरी

आज नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलन गम्भीर विश्वास संकटमा छ। वैचारिक दिशाहीनता, गुटबन्दी, व्यक्तिवाद र सत्ता–केन्द्रित राजनीतिले आन्दोलनलाई जनताबाट टाढा बनाएको छ।

जनताको बहुदलीय जनवाद व्यवहारमा उतार्न नसक्दा यो केवल दस्तावेजमा सीमित हुन पुगेको छ। अब प्रश्न स्पष्ट छ—आन्दोलन सत्ता प्राप्तिका लागि हो कि समाज रूपान्तरणका लागि ?

मदन भण्डारीको विचार झन् सान्दर्भिक 

आजको राजनीतिक सन्दर्भमा मदन भण्डारीको वैचारिक विरासत झन् सान्दर्भिक देखिन्छ। लोकतन्त्र, समाजवाद र राष्ट्रिय स्वाधीनताको सन्तुलित संयोजन नै नेपाली समाजको वास्तविक आवश्यकता हो।

यदि नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनले आत्मालोचना, वैचारिक स्पष्टता र जनमुखी राजनीतिमा फर्किने साहस देखाउन सकेन भने इतिहासले यसलाई ‘अवसर गुमाएको आन्दोलन’ को रूपमा मात्र सम्झनेछ।