पहिले चमात्कार, पछि किन बलात्कार ?

बलात्कार एक प्रकारको यौनिक हिंसा हो । पुरुषले महिलाको सहमति बिना शारीरिक सम्बन्ध राख्नु नै बलात्कार हो । यसलाई गम्भीर अपराध मानिन्छ । यसले मानसिक, शारीरिक र भावनात्मक रूपमा पीडितलाई गहिरो चोट पुर्याउँछ । कानुनमा उल्लेख भएअनुसार बलात्कार भनेको एक व्यक्तिले अर्को व्यक्तिको सहमतिबिना डर, दबाब र शारीरिक बल प्रयोग गरेर यौन सम्बन्ध राख्नु हो । बलात्कार मुद्दामा कडाभन्दा कडा कारबाही हुने कानुनी व्यवस्था छ । यो सामाजिक र सांस्कृतिक दृष्टिले पनि जघन्य अपराध हो, जसमा कानून, समाज, र व्यक्तित्वका विभिन्न पक्ष समावेश छन् । पुरुषलाई मात्र दोषी ठहराउने परिपाटी प्रायः पुरानो सोच र सामाजिक धारणाहरूले जन्माएको हो ।

ऐतिहासिक र सांस्कृतिक कारण

नेपाल र अन्य धेरै समाजमा, पुरुष र महिलाबीचको सम्बन्ध लामो समयदेखि शक्ति र प्रभुत्वको आधारमा निर्मित भएको छ । पुरुषलाई “प्रभुत्ववादी” र “शक्तिशाली” मानिन्छ भने महिलालाई “निर्भर” र “कमजोर” ठानिन्छ । यस्ता सांस्कृतिक धारणाहरूले बलात्कारका घटनामा पुरुषलाई दोषी ठहराउने मानसिकता प्रभुत्व गरेको छ । इतिहासमा, महिलाहरूलाई प्रायः “स्वामित्व” का रूपमा हेरिएको थियो र यसले बलात्कारजस्तो अपराधको परिभाषामा पनि असर पुर्याएको छ । 

सामाजिक संरचनाले पुरुषलाई “शक्ति” र “प्रवृत्तिका” प्रतिकको रूपमा ग्रहण गर्दा बलात्कारजस्तो अपराधमा महिलाको कमजोरी र असमर्थता बढी देखिने गर्दछ । समाजमा यस्तो सोच फैलिएको छ कि पुरुष नै यस्ता अपराध गर्छन् र महिला त्यस्ता अपराधहरूको शिकार बन्न पुग्छन् ।

लिङ्ग र सामाजिक संरचना

बलात्कारको अपराधका पछाडि लिङ्गको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ । समाजमा रहेका पारस्परिक लिङ्ग भेदहरूले पुरुषलाई यौन इच्छाशक्ति र शक्ति प्रदर्शनको प्रतिकका रूपमा प्रस्तुत गर्छन् भने महिलालाई आफ्नो सुरक्षा र इज्जत बचाउने “सामाजिक भूमिका” को रूपमा हेरिन्छ । यस्तो संरचनामा बलात्कारको घटनामा पुरुषलाई अपराधी मान्नु एक सामान्य प्रतिक्रिया बनिसकेको छ ।

कसैले सोच्छ कि पुरुषको यौन इच्छा अनियन्त्रित र हानिकारक हुन सक्छ भने महिलाले सधैं आफूलाई बचाउन पर्ने र एक सशक्तिकृत “सहयोगी” बन्नुपर्ने हो । यसबाट महिलाहरूलाई बलात्कारको घटनामा अधिक दोषी न ठहराउने र पुरुषलाई मुख्य अपराधीका रूपमा चित्रण गर्ने प्रवृत्ति प्रकट हुन्छ ।

कानुनी र न्यायिक प्रणाली

कानुनी दृष्टिकोणमा पनि बलात्कारको परिभाषा प्रायः पुरुषलाई दोषी ठहराउने दिशामा तयार गरिएको छ । नेपालजस्ता देशहरूमा पुरानो कानुनी प्रणाली र विचारधाराले बलात्कारलाई महिला विरुद्धको अपराधको रूपमा परिभाषित गरिरहेको छ । जसको अर्थ महिलालाई शिकारको रूपमा प्रस्तुत गरेर पुरुषलाई मात्र दोषी ठहराइन्छ । यसका कारण भनेको यस प्रकारको कानुनी संरचनामा बलात्कारका परिभाषामा यौनद्वन्द्व र पुरुषको हिंस्रक प्रवृत्तिको बीचको सम्बन्धलाई देखाइएको छ । बलात्कारीलाई मुख्य अपराधी मान्दछ, सन्देश दिएको छ कि केवल पुरुषहरू नै यस्ता अपराध गर्न सक्षम छन् ।

समाजमा महिलाको स्थिति

महिलाको सामाजिक स्थिति र अधिकारको अवस्था पनि बलात्कारको घटनामा पुरुषलाई दोषी ठहराउने कारण हो । नेपाल जस्ता पारम्पारिक समाजहरूमा महिलाको स्वतन्त्रता र आवाज सीमित हुने गर्छ, जसले गर्दा महिलाले यौन हिंसाको शिकार हुँदा आफूलाई बचाउन र दोषीको पहिचान गर्न कठिनाइ महसुस गर्छन् । यसले महिलालाई “दोषी” ठहराउने स्थानमा पुरुषलाई प्रमुख अपराधीका रूपमा प्रस्तुत गर्न भूमिका खेलेको छ ।

अहिलेको समाजमा महिला अधिकारको प्रवृद्धि भए तापनि, यस्ता परिपाटी र मानसिकतामा परिवर्तन ल्याउन अझै धेरै समय लाग्ने छ । महिलाहरूले बलात्कारको घटनामा आफूसँग भएको त्रासदीको बारेमा खुलासा गर्न र न्यायको लागि लड्न कठिनाइहरूको सामना गर्नुपर्दछ, जसका कारण पुरुषलाई मात्रै दोषी ठहर्याउने प्रक्रिया अझै कायम रहन्छ ।

विपरीत दृष्टिकोण र समकालीन विचार

यो धारणा पूर्ण रूपमा सही छैन । बलात्कारको अपराधमा केवल पुरुषलाई दोषी ठहराउनु कुनै पनि हालतमा न्यायपूर्ण हुँदैन । महिला र पुरुष दुवैलाई समान कानुनी र सामाजिक दृष्टिकोणबाट हेर्न आवश्यक छ । यद्यपि, पुरुषहरूले बलात्कारको अपराध गर्ने प्रवृत्ति बढी देखिन्छ, यो सम्पूर्ण मानवता र समाजको संरचनामा गहिरो समस्या प्रस्तुत गर्दछ । आजको युगमा महिलाको सशक्तिकरण र समान अधिकारका लागि उठ्ने आवाजले यस परिपाटीमा परिवर्तन ल्याउने आशा राखिएको छ । महिलाहरूको भलाइ र सुरक्षा सुनिश्चित गर्न मात्र होइन, पुरुषहरूलाई पनि जिम्मेवारी र सहानुभूति सिकाउन महत्त्वपूर्ण छ ।

यस्ता दोषबाट पुरुष कसरी बच्ने ?

• कानुनी र कानुनी साक्षरता

पहिलो कदम भनेको पुरुषमा कानुनी साक्षरता बढाउनु हो । पुरुषले बलात्कारको कानुनी परिभाषा र यसको सजायको बारेमा जान्न जरुरी छ । केवल महिलाहरूको सहमति बिना यौन क्रियाकलाप गर्नु बलात्कारको अपराध हो । यसका अतिरिक्त, पुरुषहरूले महिलाका अधिकार र इज्जतलाई सम्मान गर्दै यौन सम्बन्ध बनाउनु आवश्यक छ ।

• सामाजिक शिक्षा र परिवर्तन

समाजमा महिलाका अधिकार र समानता बढाउने पहलहरू गर्नुपर्ने छ । पुरुष र महिलाबिचको असमान शक्ति संरचनालाई चुनौती दिने र महिला अधिकारको सशक्तिकरणमा काम गर्नु आवश्यक छ । यस्ता कदमहरूले पुरुषलाई अधिक जिम्मेवार र सहानुभूतिपूर्वक सोच्न प्रेरित गर्नेछन् र बलात्कारजस्ता अपराधमा संलग्न हुनबाट रोकिने छन् ।

• समानता र इज्जत

बलात्कारजस्तो घटनाबाट बच्नको लागि पुरुषहरूले महिलासँग समानता र इज्जतको व्यवहार गर्नुपर्ने छ । यसका लागि समाजमा समानता, समझदारी र आदर्शको शिक्षा बढाउनुपर्ने आवश्यकता छ । यस्तो शिक्षाले पुरुषलाई “महिला वस्तु” को रूपमा नहेरी, उनीहरूको स्वतन्त्रता र अधिकारको सम्मान गर्ने चेतना जागृत गराउनेछ ।

• स्वयंको व्यवहार र जिम्मेवारी

पुरुषहरूले आफ्नो व्यवहार र सोचमा सुधार ल्याउनुपर्ने छ । कुनै पनि महिलालाई यौन हिंसाको शिकार बनाउनु अस्वीकार्य र अपराधिक कार्य हो । पुरुषहरूले आफ्नो यौन इच्छालाई नियन्त्रणमा राखेर, महिलाको निर्णय र इच्छाको सम्मान गर्नुपर्ने छ । यस्तो सोचले समाजमा बलात्कारको घटनामा पुरुषको संलग्नता कम गर्नेछ ।

बलात्कारको घटनामा पुरुषलाई मात्र दोषी ठहराउने परिपाटीलाई ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र कानुनी कारणहरूले समर्थन गरेको छ । तर, यसमा परिवर्तनको आवश्यकता छ । यस्ता अपराधका पछाडि केवल लिङ्गका कारण समस्या र चुनौतीहरू रहेका छन् र यसको समाधान एक समावेशी र न्यायपूर्ण दृष्टिकोणबाट मात्र सम्भव छ ।

समाजलाई बलात्कारजस्तो संवेदनशील मुद्दामा अधिक जागरूक र सचेत बनाउन महिलासँगै पुरुषलाई पनि समान रूपमा अधिकार र जिम्मेवारीको भावनासँगै शिक्षा दिन आवश्यक छ ।