युनिसेफ नजिकैकोे बालसुधार गृहमा कसले गर्ने सुधार ?

- नरेश के.सी.

नाम सुधारगृह तर त्यहाँको माहौल यातनागृहभन्दा कम देखिँदैन । यातनाका कारण कयौँले मृत्युवरणसम्म गर्न पुगेका खबर बाहिरिने गरेको छ । प्रसंग हो—रुपन्देही जिल्लाको भैरहवास्थित बालसुधार गृहको । बाहिर बालसुधार गृह नाम लेखिएको होर्डिङ बोर्ड छ । तारबार गरिएको उक्त भवन सिँचाइ कार्यालय रोड, सिद्धार्थनगर नगरपालिका –७ मा रहेको छ। उक्त गृहमा अहिले १०१ जना कैदीबन्दी र थुनुवा राखिएका छन्।

जाडोयाममा अत्यधिक चिसो र वर्षामा अत्यधिक गर्मी हुने भैरहवाको एउटा घरमा १०१ जना बालबिज्ञानी (बालबिज्ञानी → बालबिज्ञानी होइन, ‘बालबिज्ञानी’ प्रयोग नहुने हुनाले ‘बालअपराधी’÷‘बालक’ ) कैदीबन्दी र थुनुवा राखिएको छ । बढीमा ५० जना बस्न मिल्ने उक्त भवनमा १०१ जना राखिँदा साउन यता तीन बालकको ज्यान गइसकेको छ ।

त्यहाँ राखिएका बालकहरू राति राम्रोसँग खुट्टा पसारेर सुत्न पनि सक्दैनन्। दिउँसोमा गुठमुटिएर बसेको देखिन्छ । उकुसमुकुस, साँघुरोपन—मानौँ कसैले भेडाबाख्रा थुनेर राखिदिएको झैँ। यही अस्वाभाविक वातावरणले उनीहरूको शरीर मात्र होइन, मन पनि कमजोर बन्दै गएको स्वतः अनुमान गर्न सकिन्छ । पछिल्लो समय उनीहरू मानसिक रूपमा समेत कमजोर हुँदै गइरहेका छन्। सुधारगृह वरपरका स्थानीय भन्छन्—‘बालअपराधीलाई यहाँ राख्नुभन्दा जेलमा पठाए खुला आकाश देख्ने, खेल्ने ठाउँ पाउने थिए।’

बालबालिकाको क्षेत्रमा काम गर्दै आएको युनिसेफको क्षेत्रीय कार्यालयभन्दा करिब ५० मीटर दूरीमा रहेको सुधारगृह यातनागृहजस्तै छ । तर न कुनै बालअधिकार संस्था, न युनिसेफ—कसैले पनि नियमित रूपमा अनुगमन गरेको पाइँदैन ।

साउनयता मृत्यु भएकामध्ये एक जनाले आत्महत्या गरेका थिए। बाँकी दुई जनाको मुटुमा समस्या देखिएर अस्पताल लैजाँदै गर्दा निधन भएको हो । तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारी डा. टोकराज पाण्डेले सुधारगृहको दयनीय अवस्था देखेर अन्यत्र सार्ने पहल गरेका थिए। उनले ओमसतिया गाउँपालिकामा रहेको जिल्ला समन्वय समितिको प्रयोग नभएको भवनमा स्थानान्तरणका लागि तयारीसमेत गरे । तर उनको सरुवासँगै उक्त काम रोकिएको छ ।

हालको भवनमा रहेका पाँच वटा कोठामा १०१ जना छन्। एक पटक उभिन खोजे अर्कोको काँध छोइने, सुत्न खोजे कसैको खुट्टा छुने अवस्था छ। यस्तो बसाइमा सिकाइ, खेलकुद, परामर्शजस्ता कुराहरू उनीहरुका लागि सपना जस्तै बनेका छन्।

भैरहवास्थित बालसुधार गृहका गृह प्रशासक बोधराज आचार्यले सामान्य मापदण्ड पूरा गर्न नसकेको स्वीकारे। उनले भने, ‘खेल्ने मैदान, घाम ताप्ने ठाउँ केहीको पनि सुविधा छैन। जसोतसो थुनेर राखेका छौँ। वास्तवमा बालकहरूले बाहिर खुला आकाश हेर्न पाउने भनेको खाना खाने बेलामा मात्रै हो। अन्य समय भित्रै बस्छन्।’

बालसुधार गृह भनेको बालअपराधीलाई सुधार्ने उद्देश्यले निर्माण गरिएको सरकारी थलो हो। तर सानो कोठामा वर्षौँसम्म घाम, खुला आकाश नदेखी थुनिँदा ती बालकहरू सुध्रिनेभन्दा मानसिक रूपमा विक्षिप्त हुने सम्भावना बढ्छ । 

१४ देखि १८ वर्ष उमेर समूहका बालबालिकाले अपराध गरेमा बालसुधार गृह पठाउने कानुनी व्यवस्था छ। नेपालभरका नौ वटा बालसुधार गृहमा पर्याप्त भौतिक पूर्वाधार छैनन्। तीमध्ये रुपन्देहीको भैरहवास्थित सुधारगृहको अवस्था झनै दयनीय देखिन्छ।

सानो दुईतले भवनमा १०१ जना बालकलाई राखिएको छ। ४२ जना कैदीबन्दी र ५९ जना थुनुवा छन्। ३ जना विदेशी पनि छन्।

भुइँतलाका दुई कोठा (क ब्लक) मा ५२ जना, पहिलो तल्लाका दुई कोठा (ख ब्लक) मा ४२ जना, बाँकी ७ जनालाई (ग ब्लक) मा राखिएको छ। एउटा कोठामा ५२ जना, अर्कोमा ४२ जना कसरी अटेका होलान् ? उभिँदा काँध छोइने, सुतेर खुट्टा पसार्न नपाउने अवस्था सहजै बुझ्न सकिन्छ।

भित्र एलईडी टेलिभिजन बाहेक मनोरञ्जनका अन्य सामग्री केही पनि छैन । खुला मैदान पनि छैन। विभिन्न अपराधकर्मका लागि अदालतले सुधारगृह पठाए पनि सुधारका कुनै कार्यक्रम राखिएको देखिँदैन । यदाकदा पुग्ने मनोपरामर्शदाताको एकोहोरो प्रवचनले पनि प्रभाव पार्न नसकेको बताइन्छ । 

उनीहरुको बेडमा उडुस, फोहोर, घाम र अक्सिजन नपुग्दा बालकहरू बारम्बार बिरामी परेका हुन् । यस्तो भीडले उनीहरूमा अपराधी मनोवृत्तिलाई झनै बलियो बनाएको छ। एक वर्षअघि उनीहरूले प्रहरीविरुद्ध विद्रोह गरेका थिए। त्यतिबेला प्रहरीसमेत घाइते भएका थिए।

भैरहवाको सुधारगृह ओमसतिया गाउँपालिकास्थित सानो डुमदुमुवामा रहेको जिल्ला समन्वय समितिको भवनमा सार्न सकिने अवस्थामा छ। त्यहाँ पर्याप्त मैदान, खेल्ने ठाउँ, बस्ने सुविधा छ  । सरकारी भवन प्रयोगविहीन छ, सुधारगृहको आवश्यकता तीव्र छ—तर प्रक्रिया अघि नबढ्नु अर्को रहस्यमय देखिन्छ । 

यस्तो अवस्थामा बालसुधार गृहको नाम मात्र सुधार, व्यवहारमा न सुधार न सुरक्षा। भविष्यका कर्णधारलाई भीड, अँध्यारो र उपेक्षामा राखेर सुधार होइन, झनै अपराधतर्फ धकेलिइरहेको अवस्था स्थानीयहरू बताउँछन्। जिल्ला अदालत रुपन्देही बारका पूर्व अध्यक्ष अधिवक्ता लोकनाथ पन्थ भन्छन्, ‘अनजानमा अपराध गरेका बालकलाई सुधारका लागि पठाउने हो, अधिकारबाट वञ्चित गर्ने होइन। भैरहवाको सुधारगृह त यातनागृह जस्तै छ।’

रुपन्देहीका प्रमुख जिल्ला अधिकारी माधवप्रसाद पोखरेल भन्छन्, ‘भैरहवास्थित बालसुधार गृह साँघुरो छ। स्थानान्तरणका लागि जिल्ला समन्वय समितिसँग कुराकानी भइरहेको छ। भौतिक पूर्वाधार अभाव ठूलो चुनौती हो।’

२०७९ असार ७ गते सुधारगृहका कैदीबन्दीले प्रहरी अधिकारीमाथि आक्रमण गरेका थिए। प्रहरी नायव उपरीक्षक नवरत्न पौडेल र उनका अंगरक्षक घाइते भए। तर त्यो घटनापछिको समीक्षा, सुधार र अध्ययन आजसम्म हुन सकेको छैन।

देशभरका बालसुधार गृहमा एक हजार १२१ बालबालिका छन् । विराटनगरमा २४४, वीरगञ्जमा ९७, भक्तपुरमा १३०, हेटौंडामा ८१, पोखरामा १००, भैरहवामा १०१, नौवास्ता–बाँकेमा १४१, जयन्दु–बाँकेमा १८९ र डोटीमा ३८। यी तथ्याङ्कले नेपालका सुधारगृहहरू क्षमताभन्दा दोब्बर चापले थिचिएका ‘संकटका कोठा’ बनेको अर्थ लगाइन्छ । नौवास्तास्थित सुधारगृह ३०० जनाको क्षमता भएको एक मात्र सुविधा सम्पन्न गृह हो—जहाँ १४१ मात्र बालबालिका छन्। तर भैरहवामा दोब्बरभन्दा बढी थुनेर राखिएको अवस्थाले कागजमा मात्र सुधार, व्यवहारमा न सुधार न सुरक्षा देखाउँछ ।