यो सरकारमाथि अब हाम्रो समर्थन रहँदैन

महेन्द्र राय यादव, अध्यक्ष– तराई–मधेस सद्भावना पार्टी

---

लामो समय एमालेको राजनीतिमा रहेका, मन्त्री पनि भएका महेन्द्र राय यादवले ०६४ को पहिलो संविधानसभा निर्वाचनपूर्व सांसद पदबाट राजीनामा दिँदै एमाले परित्याग गरेका हुन् । एमालेले मधेसको मुद्दा नबोकेको नाममा राजीनामा गरेका उनी पहिला महन्थ ठाकुर नेतृत्वको तमलोपामा गए । पछि पार्टी फुटाएर तराई–मधेस सद्भावना पार्टीको अध्यक्ष छन् र उनीसँग तीनजना सांसद । सर्लाहीबाट अर्का मधेसवादी अगुवा राजेन्द्र महतोलाई प्रत्यक्षतर्फ हराएर सांसद बनेका हुन् ।
मधेसी दलसँग प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालले भारत भ्रमणपूर्व नै संविधान संशोधन गर्ने वचन दिए, तर त्यो पूरा नगरी उनी भोलिदेखि भारत भ्रमणमा जाँदैछन् । आन्दोलनरत मधेसी दलमध्ये पनि महेन्द्र राय सरकारको यो रवैयासँग बढी नै क्रुद्ध छन् । उनले समर्थन फिर्तासम्मको स्थितिबारे विश्लेषण गर्ने गरेका छन् ।
० प्रधानमन्त्री भारत जानुपूर्व नै गर्ने भनिएको संविधान संशोधन नभई जाँदै हुनुहुन्छ । यो घटनाले सरकारलाई हेर्ने तपाईंहरूको दृष्टिकोणमा केही भिन्नता आयो कि ?
– हामीले माग गरेकोे होइन, उहाँले नै भारत जानुअघि संविधान संशोधन गरेरै जान्छु भन्नुभयो । हामीसँग भएको तीन बुँदे सम्झौतालाई चाँडोभन्दा चाँडो कार्यान्वयन गर्छु र संविधान संशोधन नहुँदाका समस्यालाई समाधान गर्छु पनि भन्नुभयो । तर, किन बोलेको कुरा पूरा गर्नुभएन ? यो हाम्रो होइन, उहाँको समस्याको विषय हो ।
० कारण के होला ?
– नेपाली कांग्रेस यो संशोधन प्रक्रियामा जति गम्भीर हुनुपथ्र्यो, त्यस्तो हुन सकेन । ठूलो राजनीतिक दल हुनुको नाताले समस्या कांग्रेस र माओवादीबीचमै देखिन्छ । संविधान घोषणा गरेको भोलिपल्टै सुशील कोइरालाले संशोधन प्रस्ताव पेश गर्नुभयो र केपी ओलीको सरकार बनेपछि त्यो पास पनि भयो । केपीले दिल्लीमा विशेष दूतमार्फत चार बुँदा संशोधन प्रस्ताव पठाउनुभयो । हामी दिल्ली पुगेर सुष्मा स्वराजसँग भेट्दा लज्जित भयौँ हाम्रो सरकारले हाम्रो माग सम्बोधन गर्नेबारे हामीसँग होइन, सोझै दिल्लीसँग पत्राचार गर्दाेरहेछ । पछि त्यही कुरालाई निरन्तरता प्रचण्डले दिनुभयो । हामीलाई यो सरकारसँग जुन आशा थियो, त्यो अब दिनप्रतिदिन शंकाको रूपमा परिणत हुन थाल्यो ।
० सरकारको नेतृत्व माओवादीले गरिरहेको छ । तर, मुख्यतः कांग्रेस यसमा दोषी हो भन्नु भयो । कसरी ?
– उहाँहरूबीचमा सरकार आलोपालो गर्ने कुरा छ । त्यसकारण मलाई लाग्छ कि, कांग्रेस बढी जिम्मेवारीका साथ अघि बढ्नुपर्ने हो । किनभने, हामीलाई माओवादीसँग भन्दा बढी विश्वास कांग्रेससँग थियो ।
० तर, एमाले नमान्दा हुन नसकेको भन्ने सत्तारुढ दलको भनाइ छ नि †
– एमालेले औचित्यका आधारमा संशोधन गर्ने भनिसकेको छ । त्यसैले हामी उसलाई शंका गरिरहेका छैनौँ । अन्तिममा ऊ संशोधनका लागि तयार हुन्छ । तर, सबभन्दा पहिला त कांग्रेस र माओवादी तयार हुनुप¥यो । समस्या सत्तापक्षमा छ, प्रतिपक्षमा होइन ।
० एमाले संशोधनमा आउँछ भन्ने विश्वास कसरी गर्नुभयो ?
– बोल्ने एउटा कुरा हो, तर अफिसियल्ली एमालेको लाइन भनेको औचित्य र आवश्यकताका आधारमा जाने भन्नु संशोधनमा जाने कुरा नै हो । एमालेभित्र आदिवासी, जनजाति, मधेसी र थारू समुदायको नेतृत्व छ । त्यसैले ऊ यसमा आउँछ ।
० प्रचण्ड सरकारसँग यहाँहरूको दूरी अब निक्कै बढ्यो त ?
– प्रचण्डजस्तो मान्छेले हल्काफुल्का ढंगले जे बोल्नुभयो, त्यसले हामीलाई शंका लागेको छ । यसले नेपाली जनतामा अविश्वास पैदा गर्छ । यही कुरालाई लिएर उहाँले दुई छिमेकी देशमा विशेष दूत पठाउनुभयो । अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा पनि यो कुरा गइसकेको छ । प्रधानमन्त्रीको कुरामै विश्वसनीयता भएन भने देशको स्थिति के होला ? हामी त अहिले पनि आशावादी छौँ, उहाँले बोलेको पूरा गर्नुहोला । तर, यही परिस्थिति रहिरहने हो भने हाम्रो समर्थन रहँदैन ।
० यो सरकारमा जाने त झन् कुरै रहेन होला †
– हामीले प्रगतिशील संविधान माग्याँै, बन्यो यथास्थितिवादी । यस्तो स्थितिमा बनेको सरकारमा हामी जाँदैनौँ । हाम्रो माग सम्बोधन नभइकन बन्ने कुनै पनि सरकारमा हामी जाँदैनौँ । अहिले त माग सम्बोधनको त कुरै छाड्नुस्, आफैँले व्यक्त गरेको बचनबद्दता पालना नभएको स्थिति छ ।
० एमाले सरकारका पालामा यही सहमति किन भएन ?
– एमालेले गर्न नचाहेको हो । पहिचान र सामथ्र्यका आधारमा संविधान संशोधन गर्ने कुरामा बेइमानी देखायो । यो हामीले मात्रै भनेको कुरा होइन, एमालेभित्रै केपी ओलीका बारेमा जे प्रश्न उठेका छन्, त्यसैले पनि पुष्टि गर्छ । विगतको कुरामा भन्दा पनि अहिले एमालेले प्रतिपक्षको हैसियतले मुलुक र राष्ट्रको समस्या समाधान गर्न पहल गर्नुपर्छ । मलाई पहल गर्छ भन्ने कुरामा विश्वास पनि छ । किनभने, एमालेलाई पनि मधेसमा राजनीति चलाउनु छ । त्यहाँ पनि मधेसी समुदायका प्रशस्तै नेता, कार्यकर्ता छन् । मधेसका मुद्दा मधेसमा टेबुल गर्नका लागि पनि उसले मधेसका समस्याबारेमा केही न केही कदम चाल्नै पर्छ । यदि एमाले यो मुद्दाबाट बाहिर गयो भने स्वतः समाप्त हुन्छ ।
० संविधान संशोधनमा सरकारप्रति तपाईंहरूको अविश्वास पैदा भइसक्यो । अब यसबाहेकका विषयमा यो सरकारको भूमिका कस्तो लागिरहेको छ ?
– त्यसो त अहिले नै यसबारे बोलिहाल्ने बेला भएको छैन । तर, ‘मर्निङ सोज दी डे’ भनेजस्तो विहानको संकेत राम्रो छैन ।
० मधेसी मोर्चाभित्र सरकारमा गइहालौँ र अहिले नजाऔँ भन्ने दुई कित्ता छ हैन ?
– कसैको मनमा त्यस्तो लागेको होला, तर हामी मागमा अडिग छौँ । हामी यही अवस्थामा सरकारमा जाँदैनौँ ।
० विजय गच्छेदारको पार्टीचाहिँ ?
– उहाँहरूका लागि मुद्दाभन्दा सत्ता नजिक छ । त्यसका लागि धेरै कसरत गर्नुभएको पनि छ ।
० मधेस आन्दोलन नै विभाजित हुँदा सरकारले हेप्नु स्वाभाविक होइन ?
– हिजोसम्म निर्वाचन आयोगको सूचीमा राजनीतिक दलको संख्या एक सय ६७ थियो । अझै १० वटा दल दर्ताको प्रक्रियामा छन् । त्यो हिसाबले हेर्दा मधेसमा त जम्मा १०–११ वटा पार्टीमात्र छन् । मधेस केन्द्रित पार्टी धेरै भयो भन्नु गलत कुरा हो । स्वाभाविक रूपमा मधेसी जनताको चाहना एउटै पार्टी होस् भन्ने छ । हामीले पहिलो संविधानसभामा पाएको मत संख्या १२ प्रतिशत थियो । अहिले पनि मत संख्या घटेको छैन । मात्रै प्रत्यक्ष निर्वाचनमा कम जितेका हौँ । भारतमा तालमेल गर्दा जसरी लालुजी र नितिशले सफलता हासिल गरे, मधेसमा पनि त्यस्तो सम्भावना छ । हाम्रा पार्टीहरू नमिल्ने इस्युमा हैन । पार्टीको अध्यक्ष को हुने ? पार्टीको नाम के राख्ने ? झन्डा के राख्ने ? सांसद–मन्त्री कसलाई बनाउने ? यस्ता–यस्ता कुरामा विभाजित छौँ, मधेसका इश्युमा एक छौँ । युरोपमा २२ वटा देश एउटै मुद्रामा चल्नसक्छ भने मधेसी दल मिलेर जान नसक्ने कुनै कुरा छैन ।
० उपेन्द्र यादव र अशोक राईको पार्टीबीचको एकता ठीक थियो ?
– उहाँहरूको एकता हुनुअघि र पछिको मधेस आन्दोलनको तुलना गर्दा एकतापछिको आन्दोलन बढी प्रभावकारी पाइन्छ । मधेसी नक्कली राष्ट्रवादको कुरा गरेर भारतबाट सञ्चालित छन् भन्ने मानसिकता राखिन्थ्यो । तर, उहाँहरूको एकताबाट त्यो होइन भन्ने सावित भएको छ । नभए, मधेस आन्दोलनका क्रममा हामीले धेरै दुःख पायौँ । निषेधाज्ञा लगाइन्थ्यो । धर्ना बसेको ठाउँमा बुट बजारिन्थ्यो । हामी सीमामा गएर धर्ना बस्यौँ । त्यहाँबाट पनि लात खाएर भाग्नुप¥यो । जब अशोकजीहरू यो मुभमेन्टमा आउनुभयो, अब नयाँ राष्ट्रिय एकताको आन्दोलन शुरु भयो भन्ने निश्कर्षमा हामी पुगेका छौँ । हामीले उठाएका मुद्दा राष्ट्रिय हुने, हाम्रो आन्दोलनलाई क्षेत्रीय भन्ने स्थिति रह्यो । विगतको मधेस आन्दोलनमा साम्प्रदायिकता देखिन्थ्यो । तर, यसपटक त्यस्तो भएन । पहाडेमूलका बासिन्दा पनि आन्दोलनमै थिए वा आन्दोलनको समर्थनमा मात्रै भए पनि हामीसँगै थिए । तराईका कुनै पनि राजमार्गमा मधेस आन्दोलन बिथोल्ने कुनै काम भएन । किनभने, हामी बस्नु त एउटै प्रदेशमा छ नि †
० एमाले छाड्नुभएको मुद्दाको कारणले कि व्यवहारका कारणले ?
– हामीले सातौँ महाधिवेशनबाटै गणतन्त्रको कुरा उठायौँ । म, सीतानन्दन राय, मदन ढुङ्गेललगायतका साथीहरूले यो कुरा उठाउँदा ‘यिनीहरू कहाँबाट सञ्चालित छन्’ भनेर शंका गरियो । एमालेमा मधेसको समस्या मदन भण्डारीले मात्रै बुझ्नुभएको थियो । उतिबेलै उहाँले मधेसको समस्या बुझ्नका लागि एउटा कार्यदल बनाउनुयो । पछिको नेतृत्वले त्यो कार्यदललाई वास्ता गरेन । ‘सद्भावना पार्टीले गर्ने काम हामीले गर्ने होइन’ भनेर मधेसका समस्यालाई नजरअन्दाज गर्ने काम भयो । हाम्रो असन्तुष्टि त्यतिबेलादेखि नै हो । मधेसमा जब आन्दोलन भयो, एमालेको भूमिका दमनको पक्षमा थियो । म त्यतिबेला सांसद थिएँ, एमालेबाटै । हामीले ४३ दिनसम्म संसद अबरुद्ध ग¥यौँ । मधेसका ५५ जना सांसदले हस्ताक्षर गरेर ज्ञापनपत्र पनि बुझायौँ । इमानदार कार्यकर्तालाई पाखा लगाउने काम भयो । एमालेमा लामो जीवन बित्यो । तर, उसले संघीयताको मुद्दा उठाउन हिचकिचाहट देखायो । जातीय समस्या छैन भन्ने, तर जातीय मोर्चा पनि बनाउने ढुलमुले चरित्र देखायो ।
० अहिले एमाले सुध्रियो कि ?
– एमाले सुध्रिएको भए यत्रो मधेस आन्दोलन नै चल्दैनथ्यो । भेषभूषाकै कुरा गर्नुस् न, राज्यले सबै जातजातिका भेषभूषालाई समान मान्यता दिएको छ । तर, एमालेले मधेसीले पनि दौरासुरुवाल लगाउनुपर्छ भनेर जसरी भनेको छ, त्यो विभेदकारी, अहंकारी छ । त्यो एकात्मक शासन प्रणालीको अभ्यास हो । अझै पनि महेन्द्रवादी चिन्तनमा हिँडेर एमालेको भविष्य राम्रो हुँदैन । एमालेले जनताको बहुदलीय जनवादको भावनाबमोजिम चल्न जानेन । यदि जानेको भए यो हविगत हुने थिएन ।
० संविधान जारी भएपछि राजीनामा घोषणा गर्ने तपाईंहरू अहिले पनि फेरि त्यही संसदमा छिर्दा नैतिकताको ख्याल भएन ?
– जसले त्यसो गरे, नैतिकताको प्रश्न उनीहरूलाई गर्नुस् । हामीले कहिल्यै पनि राजीनामाको कुरा गरेनौँ । राजीनामा गर्नु भनेको मधेसका हाम्रा मतदाता जनतामाथिको धोका हो । हामीले त्यहाँलाई जनताले ‘समस्या परेको बेला राजीनामा गरेर भाग’ भन्नका लागि मत दिएका थिएनन् । मधेसी मोर्चामा मै र हाम्रो पार्टीमात्रै हो, जसले राजीनामा घोषणा गरेन, दिएन पनि । जसले राजीनामा भन्यो, त्यो नक्कली कुरा थियो । आखिर आज नक्कली कुरा सावित पनि भएको छ ।